Αν μπορούσα να περιγράψω σε μία φράση την εμπειρία μου ως μέλος της κοινότητας της Κοινωνικής Αλληλέγγυας Οικονομίας (ΚΑΛΟ) στην Ελλάδα εν μέσω COVID-19, θα έλεγα ότι είναι μια συνθήκη που θέτει έξοχα υπαρξιακά ερωτήματα προς απάντηση. Ποια είμαι; Πού πάμε (ως ομάδα); Γιατί μας αγνοούν; Είμαστε αόρατοι ενώ νομίζουμε ότι είμαστε ορατοί; Και άλλα πολλά που για να απαντηθούν ψύχραιμα χρειάζεται ή μια γερή ψυχοθεραπευτική υποστήριξη ή μακροθυμία την οποία μόνο κάποιοι γέροντες κατέχουν.
Αν μπορούσα να περιγράψω σε μία φράση την εμπειρία μου ως μέλος της κοινότητας της Κοινωνικής Αλληλέγγυας Οικονομίας (ΚΑΛΟ) στην Ελλάδα εν μέσω COVID-19, θα έλεγα ότι είναι μια συνθήκη που θέτει έξοχα υπαρξιακά ερωτήματα προς απάντηση. Ποια είμαι; Πού πάμε (ως ομάδα); Γιατί μας αγνοούν; Είμαστε αόρατοι ενώ νομίζουμε ότι είμαστε ορατοί; Και άλλα πολλά που για να απαντηθούν ψύχραιμα χρειάζεται ή μια γερή ψυχοθεραπευτική υποστήριξη ή μακροθυμία την οποία μόνο κάποιοι γέροντες κατέχουν.
Συνοψίζοντας την κατάσταση σήμερα, δύο ακριβώς μήνες μετά την κήρυξη της κοινωνίας και της οικονομίας σε «αναστολή», ως προς τα μέτρα που λήφθηκαν για την υποστήριξη της ΚΑΛΟ, τα πράγματα έχουν ως εξής:
- Οι Κοινωνικές Συνεταιριστικές Επιχειρήσεις (ΚΟΙΝΣΕΠ) εντάχθηκαν στο γενικό μέτρο που αφορά όλες τις επιχειρήσεις του ιδιωτικού τομέα ως προς την αναστολή λειτουργίας βάσει Κωδικού Αριθμού Δραστηριότητας (ΚΑΔ). Στο πλαίσιο αυτό, μπορούμε να εντάξουμε το εργαζόμενο προσωπικό στην αποζημίωση των 535,00 ευρώ για κάθε μήνα αναστολής και να έχουμε και μείωση ενοικίου, όπως ισχύει για όλες τις επιχειρήσεις που ανέστειλαν τη δραστηριότητά τους κατόπιν κυβερνητικής εντολής ή έχουν σοβαρά πληγεί.
- οι Συνεταιρισμοί Εργαζομένων (ΣΥΝΕΡΓ) μόλις στις 15.5.2020 και κατόπιν διορθωτικών κινήσεων του Υπουργείου Εργασίας και Κοινωνικών Υποθέσεων, εντάχθηκαν στο μέτρο που προβλέπει ότι τα μέλη των ΣΥΝΕΡΓ μπορούν να λάβουν την αποζημίωση των 800,00 ευρώ ανά μέλος – εργαζόμενο. Μέχρι τότε, ήταν παντελώς αόρατοι από κάθε σχετικό μέτρο.
- ΚΟΙΝΣΕΠ και ΣΥΝΕΡΓ παραμένουν έως σήμερα εξαιρούμενες από την αποζημίωση ειδικού σκοπού (ΦΕΚ 1457 / 16.4.2020) των 800,00 ανά επιχείρηση, πόρος σημαντικός για την κάλυψη λειτουργικών δαπανών των επιχειρήσεων.
Για τις δύο τελευταίες περιπτώσεις, πρέπει να πούμε ότι προηγήθηκαν έντονες διαμαρτυρίες ενώσεων αλλά και μεμονωμένων επιχειρήσεων της ΚΑΛΟ. Στην δεύτερη περίπτωση, οι διαμαρτυρίες αυτές εισακούστηκαν όπως αναφέρθηκε προηγουμένως, ενώ αντίθετα στην τρίτη δεν έχει υπάρξει καμία επίσημη ανταπόκριση. Να σημειωθεί δε, ότι προς υπεράσπιση των αιτημάτων, δύο κόμματα της αντιπολίτευσης (ΣΥΡΙΖΑ και ΚΙΝΑΛ) κατέθεσαν αντίστοιχα ερωτήσεις στην Βουλή[1][2] οι οποίες παραμένουν μέχρι την ημερομηνία δημοσίευσης του άρθρου αναπάντητες.
Εδώ, πιθανά οι αναγνώστες και αναγνώστριες να σκεφτούν ότι η κυβέρνηση θεώρησε ότι δημιουργείται ένα δυσθεώρητο κόστος για τον κρατικό προϋπολογισμό και ότι ως χώρα με περιορισμένους δημοσιονομικούς πόρους, αυτή η εξαίρεση ήταν επιβεβλημένη λόγω μεγάλου κόστους. Δεν είναι όμως έτσι, εκτός και αν θεωρήσουμε ότι το ποσό του 1,3 εκ. ευρώ θα ταράξει τα δημοσιονομικά δεδομένα. Γιατί, για τόσα χρήματα μιλάμε, και για τόσα χρήματα η κυβέρνηση κωφεύει. Με βάση τα στοιχεία του Γενικού Μητρώου Κοινωνικής και Αλληλέγγυας Οικονομίας του Υπουργείου Εργασίας και Κοινωνικών Υποθέσεων μέχρι τις 15.1.2020 ήταν 1.640 φορείς εγγεγραμμένοι. Ακόμα και αν υποθέταμε ότι όλοι αυτοί οι φορείς είναι σε παραγωγική λειτουργία (κάτι που δεν ισχύει), το ποσό αποζημίωσης για το σύνολό τους φτάνει τα 1.312.000,00 ευρώ, ποσό ιδιαίτερα σημαντικό για τις ως επί το πλείστον πολύ μικρές και αδύναμες επιχειρήσεις αλλά όχι δυσβάσταχτο για τον κρατικό προϋπολογισμό.
Γιατί η Κοινωνική και Αλληλέγγυα Οικονομία είναι αόρατη για τις δημόσιες πολιτικές στην Ελλάδα;
Όπως για όλα τα θέματα, έτσι και σε αυτή την περίπτωση πρέπει να εξετάσουμε για ποιον λόγο και με ποιο τρόπο φτάσαμε ως εδώ. Η διαχρονική ανάλυση συνήθως μας δίνει εξηγήσεις, ή παρέχει έστω ερμηνείες, ως προς την δυναμική και τις τάσεις που διαμορφώνονται, έτσι ώστε να μπορούμε να κάνουμε μια πιο δημιουργική συζήτηση αντί να προβάλλουμε απλά διαπιστώσεις για την τωρινή κατάσταση.
Ένα πρώτο ερώτημα που τίθεται είναι το εξής: γιατί η κυβέρνηση να «φροντίσει» την Κοινωνική και Αλληλέγγυα Οικονομία;
Εδώ η απάντηση έρχεται κατευθείαν από τις Βρυξέλλες.
Ο Επίτροπος Απασχόλησης και Κοινωνικών Δικαιωμάτων Νicolas Schmit με επιστολή που έστειλε εν μέσω πανδημίας στους Υπουργούς Εργασίας των κρατών μελών ζητά να διασφαλιστεί ότι η κοινωνική οικονομία και το κοινωνικό επιχειρείν θα υποστηριχτούν έτσι ώστε να μπορούν να παίξουν τον κρίσιμο ρόλο τους στη διαχείριση και την υπέρβαση της κρίσης της πανδημίας, τονίζοντας τον ρόλο – κλειδί στην οικονομία αλλά και στην αντιμετώπιση της επερχόμενης οικονομικής κρίσης. Τονίζει δε ότι οφείλουν τα κράτη μέλη να διασφαλίσουν ότι οι φορείς της κοινωνικής οικονομίας δεν εξαιρούνται από κανένα μέτρο που αφορά την ενίσχυση των μικρομεσαίων επιχειρήσεων.
Στο ΕΣΠΑ 2014 – 2020 προβλέφθηκαν σημαντικοί πόροι για την ανάπτυξη της κοινωνικής οικονομίας, ακριβώς επειδή θεωρείται ένα πολύτιμο εργαλείο κοινωνικής ένταξης και τόνωσης των τοπικών αγορών εργασίας. Θα θέλαμε να ξέρουμε γιατί, έστω και τώρα, στη λήξη της προγραμματικής περιόδου, δεν ενεργοποιούνται αυτοί οι πόροι για την υποστήριξη της κοινωνικής οικονομίας. Το Υπουργείο Εργασίας και Κοινωνικών Υποθέσεων, η ακαδημαϊκή κοινότητα που ασχολείται με το θέμα, και τα αρμόδια όργανα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής γνωρίζουν τις ιδιαιτερότητες και τις ανάγκες του πεδίου, για τις οποίες προορίζονται αυτά τα κονδύλια που εδώ και έξι χρόνια λιμνάζουν στα χαρτοφυλάκια των Περιφερειακών Επιχειρησιακών Προγραμμάτων (ΠΕΠ).
Τον Νοέμβριο του 2020, διοργανώνεται ευρωπαϊκή διάσκεψη κορυφής για την κοινωνική οικονομία στο Mannheim. Τι θα προσκομίσει η χώρα μας στην συζήτηση; Ποιες καλές πρακτικές θα αναδείξει μετά από τόση καθυστέρηση στην υλοποίηση αποτελεσματικών πολιτικών;
Ένα δεύτερο ζήτημα που προκύπτει είναι ότι μέσα σε εννιά χρόνια από τότε που θεσμοθετήθηκε για πρώτη φορά ο νόμος για την κοινωνική οικονομία και επιχειρηματικότητα στην Ελλάδα, με το ζόρι φτάσαμε σήμερα σε 1.640 εγγεγραμμένους φορείς. Μήπως τελικά δεν «περπατάει» κατά την λαϊκή έκφραση η ΚΑΛΟ στη χώρα μας; Και αν ναι, πού οφείλεται αυτό; Σε αυτό που συχνά ακούγεται για την ελληνική ιδιοσυγκρασία που δεν αντέχει τη συλλογική προσπάθεια ή κάτι άλλο συμβαίνει;
Πριν φτάσουμε σε οποιοδήποτε τέτοιο συμπέρασμα, είναι ευκαιρία να σκεφτούμε την κατάσταση λαμβάνοντας υπόψη ορισμένα ενδεικτικά παραδείγματα:
- Λίγο πριν την επέλαση του COVID-19, το Υπουργείο Πολιτισμού ανέστειλε το δικαίωμα των ΚΟΙΝΣΕΠ που ήταν εγγεγραμμένα μέλη του Μητρώου Πολιτιστικών Φορέων του οικείου υπουργείου να ωφεληθούν από τις επιχορηγήσεις το 2019 για πολιτιστικές δράσεις παρόλο που η σχετική πρόσκληση προέβλεπε την συμμετοχή τους και είχαν αναρτηθεί τα αποτελέσματα της αξιολόγησης. Αυτό βασίστηκε σε γνωμοδότηση του Νομικού Συμβουλίου του Κράτους του Ιανουαρίου 2020 βάσει της οποίας οι Κοινωνικές Συνεταιριστικές Επιχειρήσεις του ν. 4430/2016 δεν εμπίπτουν στις νομικές μορφές-οντότητες, οι οποίες δύνανται να επιχορηγούνται από τον τακτικό προϋπολογισμό του ΥΠ.ΠΟ.Α. Μέχρι τότε, όσοι φορείς ΚΑΛΟ είχαν εγκεκριμένα έργα, πιέζονταν από το χρόνο να ξεκινήσουν την υλοποίηση εν αναμονή της υπογραφής της σύμβασης επιχορήγησης. Αυτό βέβαια δεν συνέβη ποτέ, και αρκετοί φορείς βρέθηκαν ανοικτοί σε χρέη και υποχρεώσεις από πολιτιστικά προγράμματα που είχαν ξεκινήσει να υλοποιούν, αλλά για τα οποία πλέον δεν θα έπαιρναν καμία επιχορήγηση.
- Τον Ιούλιο του 2019 με προεδρικό διάταγμα (Π.Δ.84/17.7.2019) καταργήθηκε η Ειδική Γραμματεία Κοινωνικής και Αλληλέγγυας Οικονομίας του Υπουργείου Εργασίας. Εκ των υστέρων, μπορούμε να πούμε ότι ο ρόλος της ήταν σημαντικός, καθώς μετά την απορρόφηση των αρμοδιοτήτων της Ειδικής Γραμματείας από τη Γενική Γραμματεία Εργασίας, η οποία έχει ένα ούτως άλλως μεγάλο χαρτοφυλάκιο, δεν έχουμε δει καμία ουσιαστική κίνηση για την ενίσχυση του πεδίου.
- Το 2019, είχαμε την τελευταία από μια σειρά εξαγγελιών ότι θα διατεθούν τα κονδύλια του ΕΣΠΑ 2014-2020 υπέρ της κοινωνικής οικονομίας. Μεταξύ των αναμενόμενων μέτρων ήταν προγράμματα ενίσχυσης νέο-ιδρυόμενων και υφιστάμενων φορέων, δημιουργία περί των 90 κέντρων στήριξης της ΚΑΛΟ σε όλη τη χώρα καθώς και επικείμενη σύσταση του Ταμείου Κοινωνικής Οικονομίας το οποίο αναμένεται από το 2011. Από όλα αυτά, καταλήξαμε σε λίγα κέντρα στήριξης τα οποία αγωνίζονται σε ένα πεδίο άγονο προκειμένου να διευκολύνουν κάθε ενδιαφερόμενο/η.
Γίνεται εύκολα επομένως αντιληπτό ότι σαφώς δεν είναι θέμα ατομικής δειλίας ή συλλογικής ανεπάρκειας που η ΚΑΛΟ δεν έχει αναπτυχθεί όσο θα μπορούσε στη χώρα μας. Οι προϋποθέσεις άνθησης της ΚΑΛΟ βασίζονται σε πολύ μεγάλο βαθμό στην περίπτωση της Ελλάδας στην κρατική πολιτική. Και αυτό γιατί, οι ΚΟΙΝΣΕΠ και οι ΣΥΝΕΡΓ καλούνται να επιχειρήσουν στην ελεύθερη αγορά, κομίζοντας μία νέα – ανθρωποκεντρική αντίληψη του επιχειρείν, με αρχές και αξίες που σέβονται τον άνθρωπο και το περιβάλλον. Όπως έχω πολλές φορές επιχειρηματολογήσει δημόσια, το προϊόν ή η υπηρεσία των φορέων ΚΑΛΟ δεν μπορεί να είναι χαμηλού κόστους ακριβώς γιατί οι αρχές και οι αξίες μας δεν μας το επιτρέπουν, άρα είναι λιγότερο ανταγωνιστικό σε μία αγορά που ακόμα στενάζει από τα μεθεόρτια μιας τεράστιας κρίσης και βρίσκεται στο κατώφλι μιας επόμενης. Ταυτόχρονα, οι περιορισμοί που θέτει το θεσμικό πλαίσιο για την ΚΑΛΟ είναι ιδιαίτερα αυστηροί και σαφώς αναντίστοιχοι των όποιων μέχρι σήμερα ωφελημάτων.
Από την άλλη, το γεγονός ότι σε άλλες χώρες, η Κοινωνική και Αλληλέγγυα Οικονομία κατέχει μία σημαίνουσα θέση, θα έπρεπε να μας προβληματίσει ώστε να μην οδηγηθούμε εύκολα στην απαξίωσή της, αλλά να θέσουμε εκ νέου ερωτήματα:
- Γιατί μετά από εννέα χρόνια θεσμοθέτησης της κοινωνικής οικονομίας και επιχειρηματικότητας δεν μπορούν να βρεθούν τα εργαλεία εκείνα που θα βοηθήσουν στην ανάπτυξη ενός τόσο δυναμικού πεδίου;
- Στους επόμενους μήνες ανεργίας και ύφεσης που έρχονται, ποια ειδικά μέτρα θα λάβει η κυβέρνηση για τη στήριξή μας όσον αφορά την πρόσβαση σε δανεισμό και επιδοτήσεις;
- Θα γίνει επιτέλους αντιληπτό ότι το κοινωνικό επιχειρείν μπορεί να απελευθερώσει μια εξαιρετική δυναμική που μπορεί να δώσει νέα πνοή και ώθηση στις τοπικές οικονομίες και αγορές;
Είναι πολύ σημαντικό αυτό το τελευταίο να γίνει κατανοητό, και η ΚΑΛΟ να ανέβει ψηλά στην κυβερνητική ατζέντα των επόμενων χρόνων. Τα κονδύλια υπάρχουν, η Ευρωπαϊκή Ένωση πιέζει για χάραξη πολιτικών, η κοινωνική οικονομία μπορεί να προσφέρει λύσεις από Αυστραλία μέχρι Καναδά και από Ινδία μέχρι Νορβηγία.
Και εμείς, τα μέλη αυτού του τόσο δυναμικού πεδίου, αναρωτιόμαστε για την ύπαρξή μας και τις επιλογές μας, μόνοι και μόνες σε έναν αφιλόξενο σύμπαν.